Setti ég Ísland á hausinn?

Sumir halda því fram að ég beri ábyrgð á því íslenskt fjármálalíf fór á hliðina nú í haust. Ég hef verið kallaður óreiðumaður, glæpamaður, fjárglæframaður, „þúsundmilljarðamaðurinn", ég hafi „komið Íslandi á hausinn" og svo framvegis. Þessa viðhorfs virðist gæta víða í þjóðfélaginu, meira að segja á Alþingi og í Seðlabankanum. Þessi viðurnefni og upphrópanir byggjast ekki á mikilli yfirvegun eða ígrundun, en eru að einhverju leyti skiljanleg í andrúmslofti reiði og öryggisleysis. Ég tek þessa dóma nærri mér og er ekki sáttur við þá. Ég er hins vegar reiðubúinn að ræða mín viðskiptamál með rökum og staðreyndum, og axla þá sanngjörnu ábyrgð sem mér ber.

Ég hef staðið í viðskiptum í yfir tuttugu ár. Ég hef verið virkur þátttakandi í íslensku þjóðlífi og ætla að vera það áfram. Til að átta sig á hvort ég beri einhverja ábyrgð á falli íslensks efnahagslífs er nauðsynlegt að fara í stuttu máli yfir viðskiptasögu mína og þeirra fyrirtækja sem sem ég hef stofnað eða rekið. Þetta kallar á u.þ.b. 15 mínútna lestur, vonandi með opnum huga.

Bónus og Baugur

Við Jóhannes faðir minn opnuðum verslun í leiguhúsnæði í Skútuvogi undir nafninu Bónus þann 8. apríl 1989. Áður hafði ég unnið með föður mínum í ýmsum verslunum sem gengu misvel. En Bónusi var tekið opnum örmum af viðskiptavinum frá fyrsta degi enda var í raun um að ræða byltingu í matvöruverslun, einfalt viðskiptamódel sem snerist um að bjóða miklu lægra verð með magninnkaupum, fækkun milliliða og lágmarks tilkostnaði við verslanir og þjónustu.

Þetta var ekki auðveldur slagur og við feðgar mættum mörgum hindrunum. Ég held að það sé ekki orðum aukið að við höfum innleitt nýja aðferðafræði við smásöluverslun og brotið á bak aftur ákveðið valdakerfi í verslun sem haldið hafði uppi vöruverði á Íslandi áratugum saman. Svo hratt sé farið yfir sögu eru Bónusverslanir nú 26 talsins um allt land, þar vinna tæplega þúsund manns. Bónus hefur alltaf starfað undir kjörorðunum „Bónus býður betur" og þannig lofað neytendum lægsta verðinu. Verðkannanir staðfesta að við þetta hefur verið staðið. Samkeppniseftirlitið komst nýlega að þeirri niðurstöðu að Bónus megi ekki efna þetta loforð við neytendur en þeirri niðurstöðu verður áfrýjað.

Bónus tilheyrir nú eignarhaldsfélaginu Högum, sem er að mestu í minni eigu og fjölskyldu minnar. Auk Bónuss eiga Hagar fjölda annarra verslana, s.s. Hagkaup, 10-11, Debenhams og Útilíf, auk fjölda tískuverslana. Starfsmenn Haga og dótturfélaga eru alls 2.500 talsins. Hagar voru reknir með hagnaði í fyrra en hins vegar var 1,4 milljarða króna tap á rekstrinum á sex mánaða tímabilinu frá mars til ágúst 2008. Eigið fé fyrirtækisins var í lok ágúst 6,7 milljarðar króna.

Baugur varð til árið 1998 með sameiningu Bónuss og Hagkaups. Á sl. 10 árum hefur megnið af mínum tíma farið í uppbyggingu Baugs, sem nú er með stærstu fyrirtækjum á sviði smásöluverslunar í Evrópu. Baugur leggur áherslu á fjárfestingar í smásöluverslun og tískufyrirtækjum í Bretlandi og Skandinavíu. Af þeim nægir að nefna Iceland Foods, Mosaic Fashions, House of Fraser, Goldsmiths, Hamleys, Illum, Magasin Du Nord, Saks Inc., French Connection og Debenhams, svo fátt eitt sé talið. Meirihluti hlutafjár í Baugi er í minni eigu og fjölskyldu minnar.

Nær allar eignir Baugs eru nú erlendis. Að undanskildu miklu tapi vegna Bonus Dollar Stores í Bandaríkjunum og MK One í Bretlandi hafa fjárfestingar Baugs í það heila gengið vel, þar til á þessu ári. Hrun íslensku bankanna í október setti rekstur allra félaga sem tengjast Baugi í uppnám þar sem bankar og birgjar ókyrrðust mjög og sala dróst saman. Mikill tími hefur farið í að verja fyrirtækin falli.

Um mitt þetta ár var eigið fé Baugs, þ.e. eignir umfram skuldir, metið um 70 milljarðar króna. Það er ljóst að verðmæti eignanna hefur lækkað eftir hrun íslenska bankakerfisins. Skuldir Baugs við íslenskar lánastofnanir námu um mitt ár um 160 milljörðum króna. Á móti þessum skuldum er hins vegar fjöldi öflugra og góðra fyrirtækja með langa og farsæla sögu, þótt á móti blási núna. Hjá fyrirtækjum sem Baugur er kjölfestufjárfestir í starfa nú yfir 50 þúsund manns í yfir 3.700 verslunum. Velta fyrirtækjanna nam á síðasta rekstrarári um fimm milljörðum punda, ríflega 600 milljörðum króna m.v. gengi í árslok 2007. Það er algert forgangsatriði hjá mér að sjá til þess að rekstur þessara félaga sé tryggður og að verja verðmæti þeirra eins og kostur er.

Ég get ekki skilið við Baug án þess að nefna til sögunnar Baugsmálið svokallaða, sem mörgum kemur eflaust fyrst í hug þegar rætt er um Baug og viðskipti mín. Ég vil þó ekki að eyða miklum tíma í það, þar sem það hefur þegar tekið sex ár af lífi mínu. En ég fullyrði að ekkert íslenskt fyrirtæki hefur verið rannsakað jafnmikið og Baugur og ég fullyrði líka að fá fyrirtæki myndu standast álíka skoðun, eins og Baugur hefur í raun gert. Lagt var af stað með einn kreditreikning, úr urðu 40 ákæruatriði, sum margútgefin, en út úr þessu öllu kom einn dómur, um að umræddur kreditreikningur hafi verið ranglega bókaður. Ég gengst við því en ég veit líka að einbeittur vilji stóð til þess að hengja sem flestar sakir á mig og að efnahagsbrotadeild og ákæruvaldinu var beitt í því skyni. Og lengi skal manninn reyna, því rétt fyrir jól voru enn birtar ákærur í Baugsmálinu vegna mála sem hafa fyrir löngu hlotið endanlega niðurstöðu hjá skattyfirvöldum. Þessi málsmeðferð er óeðlileg og lyktar af mismunun, hvernig sem á henni stendur.

Fjárfestingar í fasteignum

Baugur stofnaði Fasteignafélagið Stoðir árið 1999 til að annast rekstur fasteigna sinna. Síðar bættust við fleiri hluthafar og árið 2007 varð fasteignafélagið Landic Property til með sameiningu Stoða við dönsku fasteignafélögin Keops og Atlas Ejendomme. Þar með varð til eitt stærsta fasteignafélag á Norðurlöndum með yfir 500 fasteignir í Svíþjóð, Danmörku, Íslandi og Finnlandi.

Um mitt þetta ár námu eignir Landic Property um 592 milljörðum króna. Vaxtaberandi skuldir voru um 475 milljarðar króna, en þar af var innan við fjórðungur, u.þ.b. 110 milljarðar króna, við íslenskar lánastofnanir enda stærsti hluti eignanna erlendis. Eign mín í Landic Property er innan við fimmtungur hlutafjár, í gegnum 39,8% eignarhlut Stoða (áður FL Group). Gæði eignasafns Landic Property eru mikil en félagið hefur, eins og önnur fyrirtæki, lent í vanda vegna lækkandi eignaverðs, hækkandi skulda og fjármögnunartregðu. Unnið er að nýrri stefnumótun fyrir Landic Property og vonandi tekst félaginu að komast í gegnum tímabundna erfiðleika.

Fjárfestingar í fjölmiðlum og fjarskiptum

Árið 2003 keypti ég ráðandi hlut í Norðurljósum og þar með Stöð 2. Stöð 2 var þá í miklum fjárhagsvanda sem tókst að leysa og gekk rekstur Stöðvar 2 ágætlega upp úr því. Sama ár átti ég þátt í endurreisn Fréttablaðsins sem á skömmum tíma velti Morgunblaðinu úr sessi sem mest lesna blað landsins. Árið 2005 voru Stöð 2 og Fréttablaðið sameinuð undir merkjum 365 ásamt fleiri smærri fjölmiðlum og afþreyingarfyrirtækjum.

Velgengni viðskiptamódels Fréttablaðsins jók mönnum áræði og Dagsbrún var stofnuð utan um ýmis félög sem settu m.a. á stofn fríblöð í Bandaríkjunum og í Danmörku. Þessi verkefni gengu ekki upp og mikið fé tapaðist, ekki síst vegna vanhugsaðra kaupa á stóru prentfyrirtæki í Bretlandi og stofnunar Nyhedsavisen í Danmörku, sem náði þeim árangri að verða mest lesna dagblað í Danmörku en með of miklum tilkostnaði. Eftir standa félögin Sýn, sem á 365 miðla, en innan þeirra eru Fréttablaðið, Bylgjan, Vísir.is og Stöð 2, og Íslensk afþreying, sem á Saga Film og Senu. Hjá þessum fyrirtækjum starfa um 500 manns.

Nýleg kaup Sýnar, sem ég hafði forystu um, á 365 miðlum og þar með Stöð 2 og Fréttablaðinu, hafa verið gerð tortryggileg. Lykilatriðið hér er að móðurfélagið 365 hf. stefndi hraðbyri í gjaldþrot, ef félagið hefði ekki getað staðið skil á tæplega 1.500 milljón króna greiðslu á gjalddaga 5. nóvember 2008. Gjaldþrot 365 hf. hefði valdið öllum hlutaðeigandi miklum skaða, ekki síst lánardrottnum. En viðskiptabanki 365 hf. var ekki reiðubúinn að lána félaginu þessa upphæð. Hvar átti 365 hf. að fá þetta fé? Úr varð að dótturfélag 365 hf., 365 miðlar, var selt út úr móðurfélaginu til að afla fjár. Virði 365 miðla var metið á 5,9 milljarða króna í samvinnu við viðkomandi lánardrottinn og Sýn ehf. greiddi 1.500 milljónir króna í reiðufé og yfirtók 4,4 milljarða króna skuldir. Öfugt við það sem stöðugt hefur verið haldið fram opinberlega, þá hafa engar skuldir verið afskrifaðar í tengslum við þessi viðskipti. Unnið að því að fá fleiri hluthafa að Sýn til að tryggja að eignarhaldið verði áfram dreift.

Af öðrum félögum sem ég hef haft afskipti af má nefna Teymi, sem er móðurfélag fjölmargra fyrirtækja í fjarskipta- og upplýsingatækni. Félag sem tengist mér á 32% hlut í Teymi. Hjá Teymi og dótturfélögum vinna um 1200 manns og rekstur félaganna hefur gengið vel. Teymi hefur hins vegar ekki farið varhluta af efnahagsástandinu og gengisfalli krónunnar og á nú í viðræðum við kröfuhafa félagsins um fjárhagslega endurskipulagningu.

Fjárfestingar í fjármálafyrirtækjum

Ég var einn „götustrákanna" í Orca-hópnum sem keyptu ráðandi hlut í Fjárfestingabanka atvinnulífsins í ágúst 1999, gegn vilja þeirra sem kenndir voru við Kolkrabbann. Ég rek þá sögu ekki frekar hér en vísa í greinarflokk Agnesar Bragadóttur sem birtist í Morgunblaðinu 2003, þar sem m.a. sagði: „Það voru áhrifamenn í banka- og viðskiptalífinu sem tóku höndum saman, með vitund og samþykki valdamikilla stjórnmálamanna, til þess að koma í veg fyrir að völd þau og áhrif, sem fylgja því að ráða yfir mörgum tugum milljarða króna í eigu sjóða, banka og almenningshlutafélaga, lentu í höndum Jóns Ásgeirs Jóhannessonar…" og fleiri aðila.

Nokkrum árum síðar, árið 2006, tilheyrði ég hópi hluthafa FL Group sem eignaðist kjölfestuhlut í Glitni. Haustið 2007 eignaðist FL Group Tryggingamiðstöðina að nær öllu leyti og í árslok eignaðist Styrkur Invest, félag á mínum vegum, um 39% kjölfestuhlut í FL Group.

Glitnir var almennt talinn vel rekinn banki, eins og m.a.s. seðlabankastjóri hefur staðfest. Snemma á þessu ári var ráðist í róttækar sparnaðaraðgerðir sem m.a. höfðu í för með sér fækkun starfsstöðva og starfsmanna. Þessar sársaukafullu aðgerðir voru nauðsynlegar. Markvisst var unnið að því að minnka útlán bankans en töluverð mæld aukning þeirra sl. ár skýrist nær eingöngu af veikingu krónunnar. Mörkuð var stefna um áherslu á fjármálaverkefni á sviði sjávarútvegs og umhverfisvænnar orku. Samanlagður hagnaður Glitnis árin 2005-2008 nam um 100 milljörðum króna og eigið fé um mitt þetta ár var um 200 milljarðar króna.

Glitnir varð því miður illa fyrir barðinu á lausafjárkrísunni í haust. Fyrirliggjandi lánalínur féllu óvænt niður í september, m.a. vegna falls Lehman Brothers og lántöku íslenska ríkisins í þýskum banka, á kostnað lánalínu Glitnis við sama banka. Bankinn var því í vandræðum með að fjármagna rekstur sinn þrátt fyrir að ekkert amaði að í sjálfum rekstrinum. Mikilvægt er að benda á að Glitnir hafði ekki fjármagnað sig með erlendu sparifé með stofnun erlendra innlánsreikninga á ábyrgð íslenska ríkisins og því falla ekki neinar háar fjárhæðir á almenning í landinu vegna fjármögnunar Glitnis.

Leitað var til Seðlabanka Íslands þann 25. september sl. og lögð fram óformleg beiðni um 600 milljón evra lán, sem þá jafngilti 84 milljörðum króna, til þrautavara gegn tryggum veðum að mestu í erlendum fasteignum að verðmæti upp undir 200 milljarða króna. Seðlabankinn brá hins vegar á það óvænta og afdrifaríka ráð aðfaranótt 29. september að taka yfir 75% af Glitni, á þeim forsendum að 80 milljarða lánveiting gegn veðum væri algerlega ótæk. Að leggja fram 80 milljarða hlutafé væri hins mun betri kostur, en á það má benda að lánardrottnar, ég tala nú ekki um með veð í eignum, hafa forgang á hluthafa ef til þrots kemur.

Þessi mistök, hvernig sem á þeim stóð, felldu íslenskt efnahagslíf á nokkrum dögum. Allir forsvarsmenn viðskiptalífsins sem veður höfðu af þessari aðgerð vöruðu við afleiðingunum: Vanhugsuð yfirtaka Seðlabankans á Glitni myndi senda röng skilaboð til erlendra matsaðila og lánardrottna um að styrkur íslensks fjármálakerfis væri stórlega ofmetinn. Þetta kom því miður allt á daginn: Lánshæfiseinkunnir hröpuðu, skrúfað var fyrir erlendar lánalínur, sparifjáreigendur gerðu áhlaup á bankana og þeir voru allir fallnir rúmri viku síðar. Verðmæti eignarhlutar FL Group í Glitni, sem var 138 milljarða króna virði um mitt ár 2007, varð þar með að engu.

Í nóvember sl. birtust í Morgunblaðinu fullkomlega órökstuddar ásakanir um að stærstu eigendur Glitnis hefðu misnotað stöðu sína og staðið fyrir ólögmætum og vafasömum lánveitingum Glitnis til eigin félaga, ég hefði stofnað leynifélag o.s.frv. Ég heyri þessar sögusagnir enn óma þrátt fyrir að ég hafi strax leiðrétt þetta allt, það hefði kannski hjálpað ef Morgunblaðið hefði birt athugasemdir mínar. Ég vil því ítreka hér að ég kom hvergi nærri hlutafélaginu Stím og ég kom hvergi nærri ákvörðunum um lánveitingar Glitnis. Þrjú af tíu stærstu fyrirtækjum landsins, sem tengjast mér mismikið, skulduðu samtals 2,7% af heildarútlánum Glitnis, þriðja stærsta banka landsins. Er eitthvað athugavert eða óeðlilegt við það?

FL Group

Líklega er FL Group umdeildasta fyrirtækið sem ég hef komið nálægt. Ég vil halda því til haga að ég stóð fyrir grundvallarbreytingu á rekstri og stefnu FL Group frá desember 2007 þegar Baugur lagði 54 milljarða fasteignasafn sitt inn í FL Group og eignaðist þar með ráðandi 39% hlut. Fram að því hafði Baugur verið annar til fjórði stærsti hluthafi félagsins og ég hafði verið stjórnarformaður frá júní 2007.

Þegar Baugur varð kjölfestufjárfestir FL Group fyrir ári lét forstjóri félagsins, sem jafnframt hafði verið stærsti hluthafi FL í nokkur ár, af störfum og áhættusækinni fjárfestingastefnu félagsins, sem skilað hafði miklum hagnaði framan af en miklu tapi mánuðina á undan, var gjörbylt. Áhersla var lögð á færri og stærri langtímafjárfestingar í fjármálageira og fasteignum. Á þessum tíma var strax hafist handa við að selja allar skammtímafjárfestingar í skráðum félögum og ennfremur allar fjárfestingar í flugrekstri, sem verið hafði þungamiðja í fjárfestingasögu FL.

Síðastliðinn vetur voru m.a. seldir eignarhlutir í American Airlines, Finnair, Commerzbank og Aktiv Kapital fyrir vel á annað hundrað milljarða og með tugmilljarða tapi. Þessi félög hafa síðan öll hrapað í verði og tap FL væri helmingi meirra, upp undir 100 milljarðar króna, ef ekki hefði verið selt. Ég get ekki betur séð en FL Group hafi verið eina félagið á Íslandi sem hóf stórfellda eignasölu fyrir um ári síðan til að bregðast við því ástandi sem var á mörkuðum. Það hefðu fleiri aðilar betur gert. Ég stóð líka fyrir því að að skera rekstrarkostnað FL Group, sem sætt hafði gagnrýni, niður um 50% og gekk það eftir.

Tap FL Group, samhliða ofangreindri sölu eigna og lækkunar verðmætis stærstu eignar félagsins í Glitni, nam 67 milljörðum árið 2007 og 59 milljörðum á fyrri hluta árs 2008. Félaginu tókst semsagt að standa af sér 126 milljarða tap á 18 mánaða tímabili því eigið fé FL Group um mitt ár 2008 var enn 87 milljarðar króna. Virtist félagið þá vera komið fyrir vind. Félaginu öllu, eignum þess og stefnu, hafði verið gjörbreytt á hálfu ári og tekið var upp nýtt nafn, Stoðir, til að undirstrika umbreytinguna frá áhættusæknu fjárfestingafélagi í varfærið eignarhaldsfélag.

Þjóðnýting og fall Glitnis setti hins vegar fjárhagsstöðu Stoða í uppnám enda hvarf skyndilega langstærsta eign félagsins úr bókum þess. Stoðir fóru í greiðslustöðvun í október og unnið er að því að leysa úr stöðu félagsins á sem hagstæðastan máta fyrir lánardrottna. Vaxtaberandi skuldir Stoða skv. bráðabirgðauppgjöri námu í lok september 204 milljörðum króna, þar af voru skuldir við innlendar lánastofnanir um 167 milljarðar króna. Eignir voru þá metnar meiri en skuldir en ljóst má vera að verðmæti þeirra hefur minnkað verulega síðan.

Ég gengst alveg kinnroðalaust við verkum mínum í FL Group eftir að ég eignaðist ráðandi hlut í félaginu. Þar voru gerðar róttækar breytingar til bóta í fjárfestingum og rekstri. Stjórn, stjórnendur og starfsmenn Stoða börðust eins og ljón við erfiðar aðstæður. En náðarhöggið var yfirtaka og fall Glitnis.

Hver er mín ábyrgð?

Á 20 ára viðskiptaferli hef ég alltaf þurft að hafa fyrir hlutunum. Ég átti þátt í að brjóta á bak aftur úrelta viðskiptahætti á sínum tíma og lækka vöruverð í landinu. Ég átti líka minn þátt í því að rjúfa áratuga einokun helmingaskipta í viðskiptalífinu. Ég hef staðið vörð um fjölbreytni í fjölmiðlum landsins í samkeppni við aðra einkamiðla og ekki síst ríkismiðlana. Félög að hluta til í minni eigu höfðu mikið fyrir því að kaupa kjölfestuhlut í Glitni á frjálsum markaði á meðan aðrir fengu banka á silfurfati frá ríkinu. Ég hef byggt upp, rekið og fjárfest í nokkrum af stærstu fyrirtækjum landsins sem veita þúsundum manna atvinnu á Íslandi og tugþúsundum erlendis. Fyrirtæki í minni eigu hafa greitt tugi milljarða í opinber gjöld á Íslandi, og sjálfur hef ég ávallt greitt mína skatta hér en ekki erlendis. Fyrirtæki sem tengjast mér, svo sem Baugur og Stoðir, hafa líka sýnt samfélagslega ábyrgð í verki með þátttöku og fjárframlögum upp á marga milljarða til ótal mannúðar- og menningarverkefna. Þessu öllu er ég stoltur af og tel að með þessu hafi ég sinnt hluta af minni ábyrgð sem íslenskur ríkisborgari.

Með því að telja þetta upp er ég ekki að setja upp neinn geislabaug. Í rekstri allra fyrirtækja sem ég hef komið nálægt hef ég gert kröfu um hagnað. Og þó dæmin sýni að það hefur ekki alltaf gengið upp eru jákvæðu dæmin mun fleiri. En maður hagnast ekki nema fólki sé boðin góð vara og þjónusta á góðu verði. Með útsjónarsömum rekstri hafa bæði fyrirtækin og viðskiptavinirnir hagnast. Ég hef lagt hart að mér og uppskorið samkvæmt því. Það er ekkert launungarmál að ég hef hagnast ágætlega síðustu 20 árin en sá hagnaður er reyndar að miklu leyti horfinn núna.

Það er hins vegar hrein fjarstæða að ég beri ábyrgð á að hafa upp á mitt eindæmi fellt íslenska fjármálakerfið eins og fjölmargir halda fram. Einn þeirra, prófessor sem einnig situr í bankaráði Seðlabankans, ritaði t.d. grein um daginn um ástæður íslenska efnahagshrunsins og nefndi nafn mitt 14 sinnum en talaði lítið sem ekkert um aðgerðir eða aðgerðaleysi ríkisstjórna og Seðlabankans, sem lögum samkvæmt bera ábyrgð á efnahagsstjórninni. Í þessu samhengi er mikið notaður frasinn um að bankarnir hafi „lánað einum manni þúsund milljarða", sem væntanlega á að útskýra hvernig ég setti Ísland á hausinn.

Eins og komið hefur fram námu heildarlánveitingar íslenskra fjármálastofnana til þeirra þriggja stóru félaga sem tengjast mér (Landic Property, Stoða og Baugs) um 430 milljörðum um mitt þetta ár. Lánin eru tryggð með veðum og tilkomin vegna fjárfestinga í margs konar eignum, að mestu fasteignum og ýmsum rekstarfyrirtækjum. Þó við bætum við öðrum smærri fyrirtækjum eins og Högum, Teymi, 365 og Gaumi þá ná menn ekki að toga innlendar skuldir fyrirtækja sem tengjast mér upp fyrir 5-6% af heildarútlánum íslenskra fjármálastofnana. Þetta eru mörg af stærstu fyrirtækjum landsins sem veita þúsundum fólks atvinnu. Ég á ekki þessi félög einn, eignaraðild mín og tengdra félaga í þessum fyrirtækjum er á bilinu 20-70%. Þúsundir annarra hluthafa eiga þessi fyrirtæki líka, og samanlagt stærri hluta en félög sem tengjast mér. Gleymum ekki heldur að eignir fyrirtækjanna voru um þriðjungi meiri en heildarskuldirnar og þau voru í skilum með öll sín lán áður en allt kerfið hrundi í haust.

Heildareignir stóru bankanna þriggja um mitt þetta ár voru um 14.500 milljarðar og skuldir þeirra námu tólf-faldri þjóðarframleiðslu. Samanlögð útlán bankanna þriggja til viðskiptavina, innanlands sem utan, voru 9.300 milljarðar króna um mitt þetta ár. Gefum okkur að ég hefði verið þeirrar skoðunar fyrr á þessu ári að mikil hætta væri á að íslenskt efnahagslíf hryndi af mínum völdum og ég þyrfti að bregðast við með að selja allar mínar eignir og greiða allar mínar skuldir. Hverju hefði það breytt? Hefði ég getað „bjargað" íslensku efnahagslífi með því? Við getum orðað það öðruvísi: Voru ofangreindar skuldir, nokkur prósent af heildarkerfinu, ástæða vandræða okkar nú og ég þar með sekur um landráð eða stórfellda efnahagsglæpi?

Hversu mjög sem ég leita í huga mér að slíkri ábyrgð þá finn ég hana ekki. Og vonandi ekki aðrir þeir sem horfa á þessar staðreyndir af yfirvegun. Vissulega eru mörg fyrirtæki sem tengjast mér í vanda þessa dagana, eins og nær öll fyrirtæki í landinu. En það er afleiðing af hruni efnahagslífsins, ekki orsök þess. Bankarnir hrundu yfir fyrirtækin, ekki fyrirtækin yfir bankana.

Ástæðurnar fyrir vanda íslensku bankanna voru þessar: Laust fé á millibankamarkaði þurrkaðist upp á nokkrum mánuðum vegna mestu efnahagskreppu allra tíma á heimsvísu. Seðlabankar um allan heim hafa stutt við bankakerfi sín en á Íslandi var annað uppi á teningnum. Vegna stærðar bankanna í samanburði við hagkerfið, vegna ónýtrar myntar og allt of lítils gjaldeyrisforða hafði Seðlabankinn takmarkaða getu til sinna hlutverki sínu, semsagt að sjá bönkunum fyrir skammtímafjármögnun og úrræðum til að bankakerfið gæti staðið þetta þetta af sér, með einum eða öðrum hætti. Og eigendur allra bankanna þriggja höfðu ekki fjárhagslega burði til að auka hlutafé bankanna eftir erfiða tíma og mikla ágjöf misserin á undan, líkt og raunin hefur verið víða erlendis.

Staða bankanna var því viðkvæm í haust. Mistök Seðlabankans, með ríkisstjórnina í eftirdragi, í málefnum Glitnis hleyptu síðan öllu í bál og brand. Svokallaðar „björgunaraðgerðir" settu í gang keðjuverkun sem nær öll íslensk fyrirtæki urðu fyrir; lánshæfiseinkunnir hröpuðu, verðmæti eigna féll, krónan hrundi, skuldir hækkuðu, fjármögnun var felld niður og eigið fé fyrirtækjanna gufaði upp á skömmum tíma. Nú getur enginn sagt til um það hvort höggið hefði orðið miklu minna ef Seðlabankinn hefði sinnt lögbundinni skyldu sinni og unnið með Glitni og hinum bönkunum að mjúkri lendingu, t.d. samruna banka, í stað þess að brjóta allt og bramla eins og fíll í postulínsbúð. En þetta hefði alla vega ekki getað farið verr. Ég bendi á að menn höfðu næstum þrjár vikur þegar Glitnir leitaði til Seðlabankans, hinn afdrifaríki gjalddagi Glitnis var 15. október. Sá tími var ekki nýttur. Ég ber ekki ábyrgð á því.

Icesave deilan bætti svo enn gráu ofan á svart. En ég ber ekki ábyrgð á því að hafa stofnað til innlánsreikninga í útlöndum á ábyrgð íslenskra ríkisins og þar með skattgreiðenda. Og ekki ber ég ábyrgð á klúðri seðlabankans, sem hefði getað komið Icesave reikningunum í breska lögsögu þann 6. október. Ég ber ekki heldur ábyrgð á því að hafa hleypt bankakerfinu í tólf-falda stærð hagkerfisins, án þess að nauðsynlegt öryggisnet væri til staðar. Og ég ber ekki ábyrgð á efnahagsstjórninni síðustu áratugi. Ég ber ekki ábyrgð á því að við höfum, að því er virðist af eintómri þrjósku og þráhyggju, haldið í minnstu mynt í heimi sem enginn vill kaupa og allir vilja selja. Ég ber ekki ábyrgð á því að hafa fellt krónuna með því að taka stöðu gegn henni. Og ég ber ekki ábyrgð á því mikla tjóni sem fyrirtækin í landinu og skattgreiðendur hafa orðið fyrir síðustu þrjá mánuðina vegna þess að bankarnir hafa lítið sem ekkert gert fyrir fyrirtækin.

Minn viðskiptaferill hefur einkennst af sókn. Ég hef byggt upp mín fyrirtæki af miklu kappi, í samræmi við leikreglur. En enginn er óskeikull og þegar ég lít til baka yfir mína viðskiptasögu sé ég mörg mistök. Í sumum tilvikum fór ég of geyst og fjölmiðlaútrásin, Nyhedsavisen-ævintýrið, er til dæmis um það. Þegar ég horfi á stöðu Stoða í dag er auðvelt að dæma þá fjárfestingu sem mistök. Þegar ég lít yfir völlinn viðurkenni ég að hafa almennt lagt of mikla áherslu á sóknina og gætt ekki nægilega vel að vörninni. Þar liggur mín ábyrgð og afleiðingar hennar axla ég.

Hvernig axla ég mína ábyrgð?

Ég hef ekki nefnt hið pólitíska andrúmsloft sem hér hefur ríkt mörg undanfarin ár. Enda skiptir það mig minnstu máli. Ég er ekki í pólitík og hef aldrei verið. Ég hef ekki farið fram á sérmeðferð eða vinargreiða af hálfu ríkisvaldsins, aðeins sanngjarnar leikreglur á markaði þar sem allir eru jafnir.

En saga pólitískra afskipta er eins og hún er, og hennar virðist enn gæta í því uppgjöri sem nú fer fram. Í umræðum ber á þreytu yfir endalausu fjasi um þessa kóna tvo, mig og seðlabankastjóra, og það er skiljanlegt. Sumir hafa meira að segja beðið okkur tvo vinsamlegast að gefa þjóðinni frí og hverfa af vettvangi, seðlabankastjóra með því að segja af sér og mig með því að selja eignir mínar hér á landi og hverfa af landi brott.

Mér þykir leitt ef ég veld einhverjum vonbrigðum en þá fyrst skoraðist ég undan ábyrgð ef ég hætti afskiptum af fyrirtækjum mínum. Í sumum tilfellum hef ég varið 20 árum í að byggja þessi fyrirtæki upp, sem nú eru í mikilli óvissu. Það hefur aldrei verið brýnna að ég beiti mér af fullu afli í því að styrkja stöðu þeirra og verja atvinnu þeirra sem þar starfa og þau verðmæti sem í þeim felast. Í því liggja ekki bara mínir hagsmunir og starfsmanna fyrirtækjanna, heldur einnig hagsmunir lánardrottnanna. Ég trúi líka að það skipti miklu máli fyrir uppbyggingu og orðspor Íslands að vel rekin fyrirtæki á erlendri grundu, sem skila af sér um 60 milljörðum króna í EBITDA á ári í erlendri mynt, séu áfram í eigu og undir stjórn Íslendinga.

Framundan er mikið starf við að endurreisa íslenskt efnahagslíf og endurheimta tiltrú og traust á alþjóðlegum mörkuðum. Ég hyggst taka þátt í því starfi af fullri einurð og jafnvel svolitlu af þeirri harðdrægni sem ég hef tamið mér í viðskiptum.

Þannig axla ég mína ábyrgð. Aðrir meta svo hvernig þeir axla sína.

Jón Ásgeir Jóhannesson.