Hví þverr traustið?

Eftir könnunum bera tvöfalt fleiri Íslendingar traust til Evrópusambandsins en Alþingis. Niðurstaðan er ekki vísbending um afgerandi traust til Evrópusambandsins. Hún sýnir fyrst og fremst hættulegt vantraust á Alþingi.

Spurningin er: Hvað hafa þingmenn gert af sér til að tapa öllu tausti? Flestir svara með þremur fullyrðingum um háttsemi þeirra:

1) Þeir rífast of mikið. Veruleikinn er hins vegar sá að jafn mörg mál eru afgreidd í fullri sátt milli stjórnar og stjórnarandstöðu sem endranær.

2) Þeir lúta of miklum flokksaga. Veruleikinn er sá að engin dæmi eru um jafn mikinn fjölda stefnumála sem ríkisstjórn hefur ekki stuðning við og samninga sem hún getur ekki efnt vegna andstöðu eigin þingmanna.

3) Þeir hugsa meir um sjálfa sig en fólkið í landinu. Veruleikinn er þó sá að aldrei áður hafa jafn margir þingmenn úr jafn mörgum flokkum flutt jafn margar ræður um nauðsyn þess að slá skjaldborg um heimilin og að láta hjól atvinnulífsins snúast.

Við skoðun ríma skýringarnar einfaldlega illa við raunveruleikann. Eiginlegar ástæður fyrir vantraustinu kunna því að vera aðrar en ætla mætti við fyrstu sýn. Ef orsakir vantraustsins eru ekki rétt greindar er óvíst að mönnum takist að bæta ráð sitt og auka veg Alþingis að nýju.

Hlutverkaskipti

Á síðustu árum hafa þingmenn í vaxandi mæli haft hlutverkaskipti við kjósendur. Í stað þess að hafa sjálfir forystu á hendi láta þeir kjósendur leiða sig. Þetta gerist þegar menn lifa eftir skoðanakönnunum og því sem menn halda með réttu eða röngu að sé boðskapur mótmælafunda eða skilaboð af netinu.

Tilhneiging í þessa veru er jafngömul fulltrúalýðræðinu. Hennar gætir í öllum lýðræðisríkjum. Eftir hrun krónunnar og fall bankanna hljóp hins vegar ofvöxtur í þessa háttsemi á Alþingi.

Breski heimspekingurinn og þingmaðurinn Edmund Burke hélt því fram á sinni tíð að það væru svik en ekki þjónusta þegar þingmenn fórnuðu dómgreind sinni fyrir álit kjósenda. Margt bendir til að einmitt svik af þessu tagi hafi í raun og veru grafið undan virðingu og trausti Alþingis.

Þegar þingmenn hafa hlutverkaskipti við kjósendur um málefnalega leiðsögn er sú háttsemi jafnan klædd í skrautlegan búning. Oftast nær heitir það að verið sé að auka lýðræðið eða efla samráð.

Í raun og sannleika eru þingmenn þó fremur að koma sér hjá því sem þeir eru kjörnir til: Að meta mál og leggja á ráðin eftir eigin dómgreind og þola að því búnu álit kjósenda. Þessu fylgir áhætta sem margir vilja komast undan. Því er kallað á handleiðslu kjósenda.

Samráð er að sjálfsögðu mikilvægur þáttur í virku lýðræði. Í því geta hins vegar falist svik ef það er á kostnað þeirrar pólitísku ábyrgðar sem eðli máls hvílir á þeim sem kjörnir eru til forystu.

Vandi Alþingis er sá að of margir þingmenn vilja halda stöðu sinni sem þjóðkjörnir fulltrúar en láta lögmál stjórnleysisins ráða gangi mála. Einu gildir hversu oft og hástemmt menn kenna slíka háttsemi við lýðræði. Á endanum grefur hún undan trausti.

Stjórnlagaþingið, skuldavandinn og sjávarútvegsmálin eru ágæt dæmi um viðfangsefni þar sem þingmenn hafa haft hlutverkaskipti við kjósendur í þessum skilningi.



Tvöfalt siðgæði

Kjósendur fordæma þingmenn fyrir að standa ekki á sannfæringu sinni. Um leið áfellast þeir þá fyrir viljaleysi til málamiðlana. Þetta er þverstæða sem þingmenn þurfa að takast á við en er þó hættulegt að endurspegla.

Málamiðlanir eru nauðsynlegar bæði innan þingflokka og á milli þeirra. Ella er stjórnkerfið óvirkt. Eðli máls samkvæmt reynir meir á stjórnarflokka í þessu samhengi. Á engan máta er óheiðarlegt af þeirra hálfu að fórna hluta af stefnu sinni fyrir samstarf og árangur á öðrum sviðum.

Í vaxandi mæli hefur það hins vegar gerst að í stað málamiðlana hafa menn sett fram lausnir sem byggja á þeirri hugsun að bæði verði sleppt og haldið. Það eyðir trausti.

Samningur ríkisstjórnarflokkanna um aðildarumsóknina að ESB er þessu marki brenndur. VG er með aðildarumsókn en á móti aðild hvernig svo sem samningar ráðast. Þetta er kennt við lýðræðisást. Í reynd er þetta dæmi um tvöfalt siðgæði og óheiðarlega afstöðu gagnvart kjósendum.

Annað dæmi: Iðnaðarráðherra tilkynnir reglulega um stóriðjuframkvæmdir í Helguvík og á Bakka. Fjármálaráðherra vindur ofan af þeim fyrirheitum innan tólf tíma. Síðan gefa þeir út sameiginlega yfirlýsingu um fulla samstöðu. Þetta er ekki málamiðlun heldur blekkingarleikur.

Svarið við vantraustinu er hvorki aukin sundrung með persónukjöri og þjóðaratkvæðagreiðslum né einn sterkur leiðtogi með eina uppskrift. Hér vantar öllu heldur hugmyndafræðilega kjölfestu. Hún auðveldar þingmönnum að treysta á dómgreind sína og láta á hana reyna í sókn og vörn andspænis kjósendum. Það eflir traustið.