Hin óverðugu

Sérhvert tímaskeið hefur sín sérstöku tækifæri til misskiptingar og ranglætis, sína hagsmunapotara, sitt baráttufólk fyrir réttlæti, sitt sérstaka svindilbrask og sín sérstöku úrræði til að jafna kjörin – sína sérstöku baráttu góðs og ills – en mannlegar dyggðir og mannlegir lestir hefja sig upp yfir stað og stund í mannlegu samfélagi; hófsemi-ágirnd, auðmýkt-hroki, meðlíðan-sjálfhverfa? allt fylgir þetta mönnunum alltaf. Hið fullkomna þjóðfélag er ekki til. Sól hins endanlega réttlætis rennur aldrei upp. En við reynum samt að ganga á ljóssins vegum, tölum fyrir hugmyndum, leitumst við að þoka málum í þessa áttina eða hina, hvort sem við aðhyllumst félagshyggju eða einstaklingsframtak – og tökum sum þátt í stjórnmálum.

Ástríðukratinn

Sighvatur Björgvinsson er búinn að gera sitt. Hann hafði almannahag að leiðarljósi í störfum sínum; reyndi forgefins að koma á skynsamlegu tilvísanakerfi á sínum tíma, þannig að fólk með smákvilla leitaði til heimilislækna en ekki rándýrra sérfræðinga sem sendu reikninginn til ríkissjóðs. Og hann linnti ekki látum fyrr en hann hafði komið upp stofnun til að hýsa ósakhæfa afbrotamenn sem fram að því höfðu verið fluttir hreppaflutningum til annarra landa til að grotna niður, og var vissulega íslenskri þjóð til skammar. Þar sýndi hann meðlíðan. Sighvatur er ástríðufullur krati að svo miklu leyti sem þetta tvennt getur farið saman því að kratismi er hófsemdarstefna í eðli sínu, hann er ákafur, rökfastur, mælskur og bardagaglaður. Það er gaman að lesa skrif hans því að honum stendur á sama um það hvað öðrum finnst og hann telur sig bera sannleikanum vitni; verði hreinlega að gera það. Þar með er ekki sagt að hann geri það.

Margir hafa að undanförnu svarað skrifum Sighvats um þá kynslóð Íslendinga sem nú er á vinnualdri og hann kennir við sjálfhverfu og virðist telja að vilji úrlausn mála sinna út af frekju eftir að hafa staðið fyrir flestum efnahagslegum óhæfuverkum síðustu ára. Menn hafa vísað þessum skrifum til föðurhúsanna með upprifjunum á því hvernig hægt var að hagnast á kostnað foreldra og barna þegar Sighvatur var sjálfur á besta aldri, og talað um Drakúla-kynslóðina í því sambandi. Gott og vel. Um þetta má sjálfsagt þrátta vel og lengi. En það er óþarfi að tala af fyrirlitningu um vanda fólks – eins og hann sé á einhvern hátt ekki verðugur ef hann er til kominn af of mikilli trúgirni og bjartsýni um þær forsendur sem fólki var talin trú um að giltu.

Sighvatur stillir einni kynslóð upp gegn annarri, sem má segja að sé viss nýjung í jafnaðarstefnunni. Hann virðist telja að það fólk sem nú á í fjárhagserfiðleikum eftir fall bankanna og stökkbreytingar lána í kjölfarið geti sjálfu sér um kennt, það eigi að bíta á jaxlinn og hætta að kvarta; hætta að vera sjálfhverft.

Reikningsdæmið rangt

Þegar talað er um réttlæti í þessu sambandi er yfirleitt átt við að lánakjör séu eitthvað í líkingu við þau sem stóðu til boða þegar lánin voru tekin en höfuðstóllinn hverfi ekki sífellt lengra burt eftir því sem fólk greiðir meira og hærri upphæðir, svo sem eins og í refsingarskyni fyrir það að bensínið hækkaði og þar með vísitalan, þar með lánin, þar með bensínið, þar með vísitalan, þar með lánið, þar með? Fólk missir eignir. Það missir vinnu. Það missir heimili. Það missir hálfbyggð hús. Kannski var sumt af þessum byggingum og húsakaupum ekki vel ígrundað og eflaust var á stundum teflt á tæpasta vað að þjóðlegum sið – en oftast var fólk að taka ?eðlileg? lán í góðri trú og einhvers staðar var vitlaust reiknað. En umfram allt var sjálft reikningsdæmið vitlaust.

Kannski þarf að fara varlega í skuldaniðurfellingar vegna hagsmuna sparifjáreigenda og lífeyrisþega en það er óþarfi að tala um fólk í skuldafjötrum eins og vandi þess sé karakterbrestur og til kominn af illu innræti. Því fólk missir ekki bara eignir og vinnu, íbúðir og hús, byggð og hálfbyggð: það missir draum sinn um aðra og betri tilveru, jafnvel sjálfan lífsgrundvöllinn. Sök þess er fyrst og fremst sú að hafa tekið þátt í leik sem öllum Íslendingum hefur verið þröngvað inn í um árabil, ekki síst af þeim öflum sem Alþýðuflokksmenn leiddu til öndvegis á ögurstund í svonefndri Viðeyjarstjórn. Og hvað á blessað fólkið að halda þegar það les um trilljarða-afskriftir kvótafursta og auðvaldsherra? Þegar það fer fram á leiðréttingar hjá bönkunum eða stjórnvöldum – bara einhverjum – biður um að forsendur verði leiðréttar þá rís upp einn helsti leiðtogi jafnaðarmanna á síðustu öld og sakar það um sjálfhverfu, segist jafnvel ekki þekkja lengur þessa þjóð; og lætur eins og þjóðin hafi á einhvern hátt brugðist sér.

Það má auðvitað segja um alla baráttu fyrir betri hag: að hún vitni um "sjálfhverfu“. En einhvern veginn hélt maður að það væri grundvallaratriði í jafnaðarstefnunni að tengja fátækt, skuldabasl og fjárhagserfiðleika ekki við tiltekna lesti eða skapferli heldur við rangláta þjóðfélagsskipan. Ógöngur íslensks samfélags eru ekki vegna lundarfars tiltekinnar kynslóðar – þar sem sumir hagnast en aðrir tapa, sumir tala fyrir ranglæti en aðrir berjast fyrir jöfnuði – heldur niðurstaða áralangrar þróunar þar sem margir stjórnmálamenn hafa lagt hönd á plóg – þar á meðal Sighvatur Björgvinsson.